Бир замонлар, аниқроғи, қайсидир тепакал одамнинг номидаги "жамоа хўжалик"да талон-тарожликлар авжига чиққан кезларда ғаройиб воқеа юз берган эди...
Хўжалик бедазорига ўроқ тушганда ўғриларнинг куни туғарди. Сирғали қишлоғида ўғирликка бормаган одам ёмонотлиқ бўлиб қоларди. Қоровулчи, дейсизми? Унинг вазифаси – "Кир" машинасидек бир чизиқдан ўришга бош-қош бўларди.
Қишлоқ томонидан енгил машина чироқларининг ўткир нурлари тун пардасини ёриб кела бошлади. Яйдоқ жойда сўппайиб турган яккатутдан бу ёғи ўнқир-чўнқир. Шу ерга етганда машинанинг тезлиги сусайиб, зулмат қаърида тарам-тарам нурлар титрай бошлади. Ўғрилар урра қочишди. Аслида ўша ўғрилар икки тоифага бўлинарди. Биринчиси, катта ўғрилар, иккинчиси эса, майда-чуйдалар эди. Ҳаётда шунақа воқеалар учраб тураркан; катталар каттароқ ўғирлашнинг йўлини биларкан. Ўлаксани талашиб ейдиган қушлар сингари уларнинг ўлжаси аслида бир бўлса-да "ёйиш усули" анча фарқ қилар эди. Катталар катта-катта ейишар, майда-чуйдаларнинг "улушлари" ўзларига яраша бўларди. Бу икки тоифа ўғриларнинг фарқи шундаки, каттасининг нафси ўпқон, у тележкалаб ўмарсада тўймайди, майда-чуйдалар эса қўлига илинганига шукрона айтиб кетаверишади...
Ҳозир каттанинг машинасини кўрганлар дув этиб ўзларини пана-панага уришган, қоронғилик қаърига қочаётган араваларнинг ғилдираклари «ғичир-ғичир» қиларди. Баҳодир ҳам пичанини кўтарганча жуфтакни ростлади. Қум тўла сувсиз ўқариқдан ўтиб, бедалар бўлиқ жойда пусиб ўтирди. Эчкисига яраша пичан ўмарганига боши осмонда.
Яримта патирдек ой қонталаш уфқда илиниб турар, беҳисоб юлдузлар шуъласи заминни элас-элас ёритарди. Кундузи ўриб-янчилган ҳўл беданинг димоқни қитиқловчи ҳиди фалакка етарди.
Енгил машина дала бошида бурилаётганида гўё чегарачи прожекторини айлантираётгандек бутун дала бир сидра ёришди. Сўнг борлиқни яна зулмат қоплаб, машина эшиги «қарс» этиб ёпилгани эшитилди. Келган киши ҳозир ҳеч кимга кўринмаётган бўлса-да, отнинг қашқасидек таниш – Жалолов! Хўжалик бош аграноми лавозимида ишласа-да лақаби – Бедабек. (Яъни, бедазор бекларидан, дегани!) Пайкалга ўроқ тушди дегунча ўша ерда ҳозиру нозир. Кимсан – хўжалик раҳбарларидан бири! Гўё текширувчи сифатида келади! Кейин...
Ўтган йили қаҳратон қишда у чорвачилик фермасига пуллаган уч ярим минг боғ бедасини шу даладан ўмариб кетганини ким билмайди, дейсиз?
Ҳозир ҳам машинадан тушган кўлкалар кимлигини ҳамма билади. Бош агрономнинг укалари. Улар «текширув» тугагунча тинмай беда ўришади. Кўп ўтмай Жалоловнинг оғзи қийшиқ тракторчи жияни тележка судраб келади. Улар ўз улушларини олиб кетишгач, тала-тала давом этади.
Баҳодир "текширувчи"ларнинг ғовур-ғувурига қулоқ тутиб ўтирган эди, сўл томондан шитирлаган товуш чиқди, кимдир бедапоя орасига қоқилиб йиқилди чамаси. Сўнг, қаддини ростлаганча унга қараб бостириб келаверди. Ўқариққа чиққач тўхтаб, атрофга аланглади. Тун қоронғисида унинг узун камзули узра тўлғониб турган икки ўрим сочидан қиз бола эканлиги билиш қийин эмасди. Баҳодир синчковлик билан тикилгач, таниди, ўша синфдоши! У томон беихтиёр бир-икки қадам ташлагач, секин товушлади:
– Меҳри!..
– Вой ўлай, Баҳо, сенмисан?! Юрагимни ёрвординг-ку.– Меҳринисо ярим қучоқ бедани қум устига ташлаб, ёқасига туфлади.– Катталар келиб қолишгани чатоқ бўлди-да, а?
– Ҳечқиси йўқ, ҳозир улушини олиб бўлишгач, жуфтакни ростлашади... Унгача гурунг қиламиз! Ўтир.
– Кетсаммикин,– деди қиз дам-бадам қоровул билан суҳбатлашаётган кимсалар томонга қараб қўяркан.
– Энди қуруқ қайтма. Улар кетишсин, сенга ўзим беда ўриб бераман, – деди Баҳодир шивирлаб.
Қиз индамади. Кутилмаган бу учрашувдан йигитнинг юраги қинидан чиққудек бўларди. У шу синфдошини қачон яхши кўриб қолганини эслай олмайди. Саккизинчи синфни битириш кезларида ўғил болаларни ҳарбий кўрикка чақиришганида юрагида ғалати туйғу пайдо бўлганди. Ўзини худди армияга кетаётгандек ҳис қилганди. Хаёлан ўзини ҳарбий кийимда поездга чиқаётгандек фараз қилди, перронда эса Меҳринисо эса рўмолини силкиб қолмоқда... Шунақа хаёллари уни телба қилди-қўйди.
Баҳодир юрагида илк бор ўт бўлиб ёнаётган дардини Меҳринисонинг ўзига айтишга журъат қила олмай, дугонаси Зулфизарга билдирган. Шаддод дугонаси бўлса, бу сирни эгасига бир тўла қиз ичида етказган. Эртаси куни Меҳринисо мактаб ҳовлисида Баҳодирга «уятсиз» деб кетди-ю, иккови бир ярим йил гаплашмади...
Меҳринисо ўз уйида етимлик уқубатини тортиб яшашини синфдошлари қаёқдан билсин. Онаси бевақт қазо қилгач, отаси бир қариқизга уйланган. У Меҳрига меҳр қўя олмаган...
Ҳозир шўрлик қизнинг қўлига ўроқ тутқазиб ўтга юборган ҳам ўша ўгай онаси. Тўғри, бедага ўроқ тушса, қишлоқ одамлари тун уйқуси нималигини билмайди, лекин фақат, уйида эркаги бўлмаганларгина далага қизларини жўнатишади... Икки йил бурун отаси Меҳрини ўгай она ва иккита укасига ташлаганча бандаликни бажо келтирди. Ҳозир ўша ўгай укалар ҳам хуррак отиб ётгандир. Шўрлик қиз эса...
– Аттестатимизни қачон беришаркин-а?– Баҳодир ноқулай жимликка барҳам бериш ниятида атай савол берди, сўнг синфдош қизнинг кўнглида умид пайдо бўлар деган ниятда дилидагини айтди.– Тошкентга ўқишга бормоқчиман. Худо ёрлақаб университетга кирсам, сени ҳам олиб кетаман...
Сўнгги гапини эшитмадими ё атай эшитмаганга олдими, ҳар қалай қиз мунгли товушда шундай деди:
– Суннатилла олибди-ку!
– У медалист!
– Медали бошшидан қолсин!.. Ҳаммаси пулнинг кучи... Бўлмаса сен, Мусурмон, Тоҳир, Бегмурод, Махсимой ва Зулайҳолар ҳам ундан юз чандон аълочи эдинглар, шундай эмасми?
Баҳодир истеҳзоли кулганча жавоб қайтарди:
– Кечагина Суннатиллага «қанақа латта боласансан?» деб юрган мактаб директори Равшановнинг ўзи атай синфга кириб: «сен билан фаҳрланамиз», деб медаль топширди-я!..
Меҳринисо чуқур уҳ тортганча синфдошининг юрагини нақ портлатиб юборадиган савол берса бўладими:
– Университетга киришинг ростми?
Бу гапга жавобан йигит: "Сен учун Марсга учишга ҳам тайёрман" деб ҳайқиргиси келди. Бироқ, эндигина бутлаб олган дўстона муносабатига яна дарз кетишидан қўрқиб, жимгина бош ирғади.
Орага тағин жимлик чўкди. Шунда Баҳодир қулай пайт келганини ҳис этиб, секин қизнинг қўлидан тутди:
– Бир марта очиқроқ гаплашайлик, Меҳри... уй... уйларингга совчи...
– Қўйвор, – қиз жон ҳолатда юлқиниб, ўрнидан турди.– Жиннимисан, қўлимдан тутмай гапиравермайсанми?!.
– Уйларингга совчилар келаётган эмиш-а?– Баҳодир ўзини орқага ташлаганча икки қўлини ерга тираб ўтирди.
Худди шу совчилар келиб юрмаганида Меҳринисо ҳозир Баҳодирнинг бу қилмиши учун боплаб адабини берар, кейин минбаъд гаплашмасиди.
Қиш кунларининг бирида қайсидир қишлоқдан Меҳринисога совчилар келиб кетганини шу оиладан бўлак ҳеч ким билмайди. Совчилар ўгай онага маъқул бўлган, мактабини битирган куни келаверинглар деб юборган. Ўша воқеанинг эртаси куни Меҳринисо мактабга кела солиб, доска кўринмаяпти, деб олдинги партага – Баҳодирнинг ёнига ўтиб олишининг сабаби шунда эди. Ўша куни улар «ярашиб» ҳам олишди, бироқ энди севгидан гўё нишон йўқдек...
Янчилган беданинг ёқимли ҳидига сал нарида ўсиб ётган сассиқ алафнинг бадбўй иси аралашиб димоқни ачиштирарди, чамаси, тинмай чириллаётган қора чигиртка ҳам ўша алаф баргида ўтириб олганди. Бир ярим чақирим наридаги қишлоқдан итларнинг вовуллаши эшитилади, хилват-хилватда пусиб ётганг беда ўғрилари ҳозиргина ажойиб сокинликни бузиб келган прицепли трактор ва ҳалиги енгил машинанинг кетишини сабрсизлик билан кутишарди.
Қоронғу бедазорда кимдир пойлаётган, таъқиб қилаётгандек туюлди қизга. У атрофга ҳадиксираб қаради, тележкага беда ортаётганларнинг кўланкасидан бошқа нарсани кўзи илғамади. Баҳодир ўзини ўнглаб ўтираркан, «қизишиб кетганим учун узр», деб қўйди.
– Барибир сен ўйлагандек бўлмайди-ку, – деди қиз бирдан жонланиб, чўкка тушаркан.
– Нега энди? – деди Баҳодир овози титраб.
Меҳринисо ҳомуш тортди.
– Ихтиёрим ўзимда бўлса нима қилишни билардим-а, ўгай онамнинг нияти... уҳ...
Оқила қизнинг мушоҳадаларини Баҳодир аллақачон тарозига солиб кўрган, ҳамма нарсага ақли етиб турган бўлса-да, тақдирнинг бундай ўйинларига таслим бўлолмасди.
– Барибир севаман, ниятимга ҳам етаман. Фақат сен йўқ демасанг бас,– деди у ва қўли беихтиёр қиз томон чўзилаётганини сезмай қолди.
Шу он икки чети бўлиқ бедапоя бўлган ўқариқдан улар томон йўрғалаб келаётган катта оқ эшак дунёни бошига кўтариб ҳанграб юборди. Талвасага тушган йигит ўзини бедазорга урди, қиз чўчиганидан ва кўнглида кечаётган ҳислар туғёнидан довдираганча йиғлаб юборди.
Хўжалик бедазорига ўроқ тушганда ўғриларнинг куни туғарди. Сирғали қишлоғида ўғирликка бормаган одам ёмонотлиқ бўлиб қоларди. Қоровулчи, дейсизми? Унинг вазифаси – "Кир" машинасидек бир чизиқдан ўришга бош-қош бўларди.
Қишлоқ томонидан енгил машина чироқларининг ўткир нурлари тун пардасини ёриб кела бошлади. Яйдоқ жойда сўппайиб турган яккатутдан бу ёғи ўнқир-чўнқир. Шу ерга етганда машинанинг тезлиги сусайиб, зулмат қаърида тарам-тарам нурлар титрай бошлади. Ўғрилар урра қочишди. Аслида ўша ўғрилар икки тоифага бўлинарди. Биринчиси, катта ўғрилар, иккинчиси эса, майда-чуйдалар эди. Ҳаётда шунақа воқеалар учраб тураркан; катталар каттароқ ўғирлашнинг йўлини биларкан. Ўлаксани талашиб ейдиган қушлар сингари уларнинг ўлжаси аслида бир бўлса-да "ёйиш усули" анча фарқ қилар эди. Катталар катта-катта ейишар, майда-чуйдаларнинг "улушлари" ўзларига яраша бўларди. Бу икки тоифа ўғриларнинг фарқи шундаки, каттасининг нафси ўпқон, у тележкалаб ўмарсада тўймайди, майда-чуйдалар эса қўлига илинганига шукрона айтиб кетаверишади...
Ҳозир каттанинг машинасини кўрганлар дув этиб ўзларини пана-панага уришган, қоронғилик қаърига қочаётган араваларнинг ғилдираклари «ғичир-ғичир» қиларди. Баҳодир ҳам пичанини кўтарганча жуфтакни ростлади. Қум тўла сувсиз ўқариқдан ўтиб, бедалар бўлиқ жойда пусиб ўтирди. Эчкисига яраша пичан ўмарганига боши осмонда.
Яримта патирдек ой қонталаш уфқда илиниб турар, беҳисоб юлдузлар шуъласи заминни элас-элас ёритарди. Кундузи ўриб-янчилган ҳўл беданинг димоқни қитиқловчи ҳиди фалакка етарди.
Енгил машина дала бошида бурилаётганида гўё чегарачи прожекторини айлантираётгандек бутун дала бир сидра ёришди. Сўнг борлиқни яна зулмат қоплаб, машина эшиги «қарс» этиб ёпилгани эшитилди. Келган киши ҳозир ҳеч кимга кўринмаётган бўлса-да, отнинг қашқасидек таниш – Жалолов! Хўжалик бош аграноми лавозимида ишласа-да лақаби – Бедабек. (Яъни, бедазор бекларидан, дегани!) Пайкалга ўроқ тушди дегунча ўша ерда ҳозиру нозир. Кимсан – хўжалик раҳбарларидан бири! Гўё текширувчи сифатида келади! Кейин...
Ўтган йили қаҳратон қишда у чорвачилик фермасига пуллаган уч ярим минг боғ бедасини шу даладан ўмариб кетганини ким билмайди, дейсиз?
Ҳозир ҳам машинадан тушган кўлкалар кимлигини ҳамма билади. Бош агрономнинг укалари. Улар «текширув» тугагунча тинмай беда ўришади. Кўп ўтмай Жалоловнинг оғзи қийшиқ тракторчи жияни тележка судраб келади. Улар ўз улушларини олиб кетишгач, тала-тала давом этади.
Баҳодир "текширувчи"ларнинг ғовур-ғувурига қулоқ тутиб ўтирган эди, сўл томондан шитирлаган товуш чиқди, кимдир бедапоя орасига қоқилиб йиқилди чамаси. Сўнг, қаддини ростлаганча унга қараб бостириб келаверди. Ўқариққа чиққач тўхтаб, атрофга аланглади. Тун қоронғисида унинг узун камзули узра тўлғониб турган икки ўрим сочидан қиз бола эканлиги билиш қийин эмасди. Баҳодир синчковлик билан тикилгач, таниди, ўша синфдоши! У томон беихтиёр бир-икки қадам ташлагач, секин товушлади:
– Меҳри!..
– Вой ўлай, Баҳо, сенмисан?! Юрагимни ёрвординг-ку.– Меҳринисо ярим қучоқ бедани қум устига ташлаб, ёқасига туфлади.– Катталар келиб қолишгани чатоқ бўлди-да, а?
– Ҳечқиси йўқ, ҳозир улушини олиб бўлишгач, жуфтакни ростлашади... Унгача гурунг қиламиз! Ўтир.
– Кетсаммикин,– деди қиз дам-бадам қоровул билан суҳбатлашаётган кимсалар томонга қараб қўяркан.
– Энди қуруқ қайтма. Улар кетишсин, сенга ўзим беда ўриб бераман, – деди Баҳодир шивирлаб.
Қиз индамади. Кутилмаган бу учрашувдан йигитнинг юраги қинидан чиққудек бўларди. У шу синфдошини қачон яхши кўриб қолганини эслай олмайди. Саккизинчи синфни битириш кезларида ўғил болаларни ҳарбий кўрикка чақиришганида юрагида ғалати туйғу пайдо бўлганди. Ўзини худди армияга кетаётгандек ҳис қилганди. Хаёлан ўзини ҳарбий кийимда поездга чиқаётгандек фараз қилди, перронда эса Меҳринисо эса рўмолини силкиб қолмоқда... Шунақа хаёллари уни телба қилди-қўйди.
Баҳодир юрагида илк бор ўт бўлиб ёнаётган дардини Меҳринисонинг ўзига айтишга журъат қила олмай, дугонаси Зулфизарга билдирган. Шаддод дугонаси бўлса, бу сирни эгасига бир тўла қиз ичида етказган. Эртаси куни Меҳринисо мактаб ҳовлисида Баҳодирга «уятсиз» деб кетди-ю, иккови бир ярим йил гаплашмади...
Меҳринисо ўз уйида етимлик уқубатини тортиб яшашини синфдошлари қаёқдан билсин. Онаси бевақт қазо қилгач, отаси бир қариқизга уйланган. У Меҳрига меҳр қўя олмаган...
Ҳозир шўрлик қизнинг қўлига ўроқ тутқазиб ўтга юборган ҳам ўша ўгай онаси. Тўғри, бедага ўроқ тушса, қишлоқ одамлари тун уйқуси нималигини билмайди, лекин фақат, уйида эркаги бўлмаганларгина далага қизларини жўнатишади... Икки йил бурун отаси Меҳрини ўгай она ва иккита укасига ташлаганча бандаликни бажо келтирди. Ҳозир ўша ўгай укалар ҳам хуррак отиб ётгандир. Шўрлик қиз эса...
– Аттестатимизни қачон беришаркин-а?– Баҳодир ноқулай жимликка барҳам бериш ниятида атай савол берди, сўнг синфдош қизнинг кўнглида умид пайдо бўлар деган ниятда дилидагини айтди.– Тошкентга ўқишга бормоқчиман. Худо ёрлақаб университетга кирсам, сени ҳам олиб кетаман...
Сўнгги гапини эшитмадими ё атай эшитмаганга олдими, ҳар қалай қиз мунгли товушда шундай деди:
– Суннатилла олибди-ку!
– У медалист!
– Медали бошшидан қолсин!.. Ҳаммаси пулнинг кучи... Бўлмаса сен, Мусурмон, Тоҳир, Бегмурод, Махсимой ва Зулайҳолар ҳам ундан юз чандон аълочи эдинглар, шундай эмасми?
Баҳодир истеҳзоли кулганча жавоб қайтарди:
– Кечагина Суннатиллага «қанақа латта боласансан?» деб юрган мактаб директори Равшановнинг ўзи атай синфга кириб: «сен билан фаҳрланамиз», деб медаль топширди-я!..
Меҳринисо чуқур уҳ тортганча синфдошининг юрагини нақ портлатиб юборадиган савол берса бўладими:
– Университетга киришинг ростми?
Бу гапга жавобан йигит: "Сен учун Марсга учишга ҳам тайёрман" деб ҳайқиргиси келди. Бироқ, эндигина бутлаб олган дўстона муносабатига яна дарз кетишидан қўрқиб, жимгина бош ирғади.
Орага тағин жимлик чўкди. Шунда Баҳодир қулай пайт келганини ҳис этиб, секин қизнинг қўлидан тутди:
– Бир марта очиқроқ гаплашайлик, Меҳри... уй... уйларингга совчи...
– Қўйвор, – қиз жон ҳолатда юлқиниб, ўрнидан турди.– Жиннимисан, қўлимдан тутмай гапиравермайсанми?!.
– Уйларингга совчилар келаётган эмиш-а?– Баҳодир ўзини орқага ташлаганча икки қўлини ерга тираб ўтирди.
Худди шу совчилар келиб юрмаганида Меҳринисо ҳозир Баҳодирнинг бу қилмиши учун боплаб адабини берар, кейин минбаъд гаплашмасиди.
Қиш кунларининг бирида қайсидир қишлоқдан Меҳринисога совчилар келиб кетганини шу оиладан бўлак ҳеч ким билмайди. Совчилар ўгай онага маъқул бўлган, мактабини битирган куни келаверинглар деб юборган. Ўша воқеанинг эртаси куни Меҳринисо мактабга кела солиб, доска кўринмаяпти, деб олдинги партага – Баҳодирнинг ёнига ўтиб олишининг сабаби шунда эди. Ўша куни улар «ярашиб» ҳам олишди, бироқ энди севгидан гўё нишон йўқдек...
Янчилган беданинг ёқимли ҳидига сал нарида ўсиб ётган сассиқ алафнинг бадбўй иси аралашиб димоқни ачиштирарди, чамаси, тинмай чириллаётган қора чигиртка ҳам ўша алаф баргида ўтириб олганди. Бир ярим чақирим наридаги қишлоқдан итларнинг вовуллаши эшитилади, хилват-хилватда пусиб ётганг беда ўғрилари ҳозиргина ажойиб сокинликни бузиб келган прицепли трактор ва ҳалиги енгил машинанинг кетишини сабрсизлик билан кутишарди.
Қоронғу бедазорда кимдир пойлаётган, таъқиб қилаётгандек туюлди қизга. У атрофга ҳадиксираб қаради, тележкага беда ортаётганларнинг кўланкасидан бошқа нарсани кўзи илғамади. Баҳодир ўзини ўнглаб ўтираркан, «қизишиб кетганим учун узр», деб қўйди.
– Барибир сен ўйлагандек бўлмайди-ку, – деди қиз бирдан жонланиб, чўкка тушаркан.
– Нега энди? – деди Баҳодир овози титраб.
Меҳринисо ҳомуш тортди.
– Ихтиёрим ўзимда бўлса нима қилишни билардим-а, ўгай онамнинг нияти... уҳ...
Оқила қизнинг мушоҳадаларини Баҳодир аллақачон тарозига солиб кўрган, ҳамма нарсага ақли етиб турган бўлса-да, тақдирнинг бундай ўйинларига таслим бўлолмасди.
– Барибир севаман, ниятимга ҳам етаман. Фақат сен йўқ демасанг бас,– деди у ва қўли беихтиёр қиз томон чўзилаётганини сезмай қолди.
Шу он икки чети бўлиқ бедапоя бўлган ўқариқдан улар томон йўрғалаб келаётган катта оқ эшак дунёни бошига кўтариб ҳанграб юборди. Талвасага тушган йигит ўзини бедазорга урди, қиз чўчиганидан ва кўнглида кечаётган ҳислар туғёнидан довдираганча йиғлаб юборди.
18.11.2013