Олдин ҳам айтганимдек, биз ўйлаётган нарсамиздан иборатмиз. Албатта, кўпчилик ўзини ўраб турган нарсаларини ўзининг Менидан алоҳида тасаввур қилади. Масалан, оддийгина компютерни олайлик. У ҳақда ўйласам бирор нарса ўзгариб қоладими? Мен у ҳақда ўйлай ёки ўйламай унга барибирдай. Лекин ҳақиқатда унақа эмас. Мен уни сотиб олиб, уйга келтирганимда ҳали кўпчилик уйга компютер олиш мумкинлиги ҳақида ўйламас ҳам эди. Тўғри у замонавий тизимларда ишлай олмайди. Кучи камлик қилади. Лекин мен у билан кечаю-кундуз ишлаганман. Менинг ҳар битта ҳаракатимга унинг қандай жавоб беришини биламан. У ёрдамида бир нечта электрон дарсликлар яратганман. Жуда кўпчилик одамларнинг хожатини чиқарганман. Жуда кўпчилик билимларга эга бўлишимга у сабаб бўлган. Мен ҳозир ундан фойдаланмайман, лекин у уйнинг тўрида, менинг ўтмишимдан ёдгорлик сифатида турибди.

Агар атрофингизга эътибор билан қарасангиз, ундаги ҳамма нарсаларни сиз ўз хотираларинигиз, ҳиссиётларингиз билан боғлашингиз маълум бўлади. Ҳар битта буюм сизга мен ёки бошқа бировга кўринганидан бошқачароқ кўринади.

 Биз яшаётган дунё уни қандай қабул қилишимиз асосида шаклланган. Ким учундир бўш майдон бўлиб кўринган нарса бошқа киши учун ҳайдаш керак бўлган даладир. Биз оптимист ёки пессимист бўлиб туғилмаймиз. Лекин кимдир айни шароитда хавф-хатарни кўришни ўрганса, бошқа киши имкониятни кўради. Инсонга табиат томонидан ўрганиш қобилияти берилган. Биз ҳаммамиз дунёни аниқроқ ва тиниқроқ кўришни ўрганишимиз мумкин.

Ўзимизга ишонч – бу маълум дунёқараш асосида биз дунёни кўрадиган маслак ёки эътиқоддир. Бу бизнинг барча тажрибамиз ўтказиладиган филтрдир. Бу филтр бизнинг биринчи ҳаракатларимизданоқ пайдо бўла бошлаган. Нимага айримлар дадил бирор ишни бошлай оладию, бошқалар бутун умр ўзининг бирор нарсага ярашига иккиланиб юради? Ҳар қандай тирик организм унга бир неча марта хузур бағишлаган ҳаракатни ҳатто бу ҳаракатлар кутилаётган хузурни бермай қўйганда ҳам давом эттираверади.

Бу қоида энг оддий организмлардан тортиб табиатнинг гултожи бўлган одамга ҳам таалуқли. Мактабда Павловнинг тажрибалари ҳақида ҳаммамиз ўқиганмиз. Унда итларга овқат бериш вақтида қўнғироқ жиринглайди. Вақт ўтиши билан овқат бермасдан фақат қўнғироқ жиринглатилади. Бунда итларда худди овқатланиш пайтидагидек сўлак ажрала бошлайди.

Биз ўзимиз қандаймиз?

Сиз ўзини болалардек тутмайдиган ҳеч бўлмаса бирорта катта кишини кўрганмисиз? Биз доимий равишда болалигимизда орттирган ўзини тутиш стереотипларини қайтарамиз.

Ҳозирги мавжуд фикрлаш услубингиз сизнинг шахсиятингиз билан қай даражада чатишиб кетганлигини биласизми? Болалигингизда сизга неча марта “Тегма! Қўй! У ерга борма! Буни ютма! Тўхта! Индама!” дейишган? Бу билан бирга айтилиши керак бўлган “Фақат менинг айтганимни қил!” деган гап кўпинча айтилмай қолган. Эслайсизми?

Албатта, буларнинг ҳаммасини ота-онангиз сизга яхши бўлиши учун қилишган. Лекин сиз эслаётган нарсаларингизнинг кўпчилиги сизни эзишга, мустақил равишда ҳаракат қилишингизга қарши йўналтирилганлигини англашингиз керак. Чунки катталар ақлли ва кучлида.

Мен битта оилани биламан. Ота ва она жуда кучли, ақлли ва ўз йўлини ўзи топган кишилар. Уларнинг ҳаётларини йўлга қўйишларига ҳеч ким ёрдам бермаган. Уларнинг болалари ҳам мактабда фақат аъло ва яхши баҳоларга ўқишган, ақлли болалар бўлишган. Лекин болаларнинг бирортаси ҳам ҳаётда бирор кўзга кўринарли иш қилишмаган. Янаям тўғрироқ айтадиган бўлсак ўз йўлларини топа олишмаган. Бир амаллаб кун кўришяпти. Тўртта одам йиғилган жойда ота ҳам она ҳам болаларининг нўноқлигидан, ҳеч бир ишни қойиллатиб бажара олмаслигидан, бошқаларнинг болаларига ўхшаб ўз йўлини топиб кета олмаётганидан ва ҳалигача улардан ёрдам сўрашларидан нолишади.

Жуда қизиқиб қолганимдан болалар билан гаплашиб кўрдим. Иккита ўғил, бири 38 иккинчиси 40 ёшда, ёшликда фақат ота-оналарининг чизган чизиғидан юришганини ва ҳеч қачон мустақил равишда бирор ишга қўл уришмаганлигини, агар ўз билганларича иш қилишса, ҳамиша камситишга учраганликларини айтишди. Ҳалигача фақат ҳамма қиладиган ишларнигина қилиб юришибди. Қиз 31 ёшда, ҳозирда ажрашган. Ҳар қандай ҳолатда ҳам онаси тўғри гапни гапириши ва ҳақ эканлигини айтди.

Ота-она болаларини ўз авторитети билан босиб қўйганлигини ва болалар шу ёшларида ҳам авторитар комплексдан қутула олмаётганликларини на ота-она, на болалар тушунишади.

Албатта, ҳар қандай ота-она ўзини қобилиятли, болаларини яхши кўрадиган ота ёки она сифатида билади. Лекин болаларини яхши кўриш ота-онани хатолардан холи қилмайди. Масалан, ота ўзининг бир қатор комплексларини ўзи ҳам сезмаган ҳолда боласига ўтказади. Шунинг учун у боласини катта хавф-хатардан ҳимояламоқчи бўлади ва барча эътиборини имкониятларга эмас, хавф-хатарга, кучга эмас, кучсизликка қаратади. Нимага? Чунки у ўз боласини ўзича жуда яхши кўради, унинг хавфсизлиги, келажаги учун қайғуради.

Айрим ҳолларда хавотирларимиз ақлимиздан устун чиқади ва биз, ота-оналар ўз фарзандларимизга ўзимиз ҳам билмаган ҳолда зарар келтирамиз. Шунинг учун ҳам сиз ота-оналарингизнинг ҳатти-ҳаракатларини, ўзини тутишларини танқид қилмасдан ўзингизга ўзингизнинг кимлигингизни билишингизга ва ўзингизга ишонч ҳосил қилишингизга ёрдам берадиган саволларни беринг.

Иккинчи бир ҳолат – кўпчилик ўзининг нималарга эришганлигини бошқалар билан таққослаб, аниқлайди. Албатта, ўзингизни бошқалар билан таққослаш, ўзингизга ташқаридан қараш табиий ҳолат. Лекин уларнинг эришган ютуқлари уларнинг натижага эришиш қобилиятларини кўрсатади, сизникинимас. Ҳар битта муваффақиятга эришган спортчи ўз натижаларини яхшилашнинг энг яхши йўли ўзидан кучлироқ бўлган спортчи билан беллашиш эканлигини яхши билади. Иккинчи томондан сиз фақат бошқалардан тезроқ, яхшироқ, бойроқ ва ҳоказо бўлишни истайдиган бўлсангиз, тез орада умидсизликка тушиб қолишингиз ҳеч гап эмас. Чунки доимо сиздан бу соҳада юқорироқ турадиган бирор кимсанинг топилиши аниқ. Беллашув усули фақат битта ҳолатда, ўз олдингизга ўз натижаларингизни яхшилаш мақсадини қўйганингиздагина ёрдам бериши мумкин.

Яхши натижаларга эришаётган кишилар, одатда, битта натижа олганларидан кейин олдингисидан сал юқорироқни мўлжаллашади. Улар олдига янада юқорироқ натижа олиш мақсадини қўйганликлари сабабли янада кўпроқ натижаларга эриша боришади.

Сиз ўзингизга “Мен кимман?” деб савол берасиз ва шу кундан бошлаб олдинга қараб ҳаракатлана бошлайсиз. Бу йўл сизни камолотга етаклайди.

Биз қандай катта бўламиз

Бола катта бўлиши жараёнида шундай кун келадики, у худди тухумдан янги чиққан жўжадай атрофдаги янги дунёни кўради. Бола бирданига ўзгариб қолади. У жиззаки, ҳеч нарсага чидамсиз, мағрур, мақтанчоқ, дағал, ҳар нарсага баҳслашаверадиган бўлиб қолади. Бу даврни унинг ўзи ёшлик деб атайди, ота-оналари бўлса қўрқинчли тушга ўхшатишади.

Кечагина катталарнинг ёрдамига ва маъқуллашига мухтож бўлган бола ўсмирлик даврида жиззакилашиб қолади. У ўзининг қандайлигига ҳам шубҳа билан қарай бошлайди: яхшими ёки ёмонми, кучлими ёки кучсизми, болами ёки эркакми, қизчами ёки аёлми? Кўпинча мағрурлик ва мақтанчоқлик билан ўзига ишонмаслигини яширмоқчи бўлади. Ўзини йўқотиб қўйган, эзилган ва кўпинча қўрқиб қолган ўсмир ноҳолис, шошилинч ва хато ҳаракатлар қилади. Унга ҳаёт бир томондан хурсандчиликка тўла бўлиб туюлса, иккинчи томондан уни қўрқитади. Юзига турли тошмалар чиқади, овози ўзгаради, яширин жойларда туклар пайдо бўлади, эротик тушлар кўра бошлайди. У ўзи билан бўлаётган воқеаларни назоратга олишни хоҳлайди ва “Мен кимман?” деб савол бера бошлайди.

Албатта, бу савол ҳар бир кишининг олдида бутун умри давомида туради. Лекин биз бошқа ҳеч қачон бу саволнинг жавобини бу даражада қизиқиш билан қидирмаймиз. Бошқа ҳеч қачон бу жавоб биздан бу даражада узоқ бўлиб туюлмайди.

Болалар ишонишни ўрганишади, ўсмирлар бўлса ўзларини қидиришади. Айнан ўсмирлик давримизда биз ўзимизнинг ким ва нима эканлигимизни тушунишга ҳаракат қила бошлаймиз ва ҳаётнинг ҳеч қандай тартиби йўқдай бўлиб туюлади. Ўзимиз бошқара олмайдиган шароитларга ўзимизни урамиз, битта нохушликдан иккинчисига учраймиз. Биз ё у томон ё бу томон бўлишимиз керак бўлади. Оралиқ натижалар бизни қониқтирмайди. Албатта, сиз бу даврни яхши эслайсиз.

Ўсмирлик даврида бошимиздан катта ўзгаришларни кечирамиз. Кўпчилик ҳолларда шундай гапларни айтиб қўямизки, улар бизнинг ички ҳолатимизни, ўзимиз ҳақимиздаги иккиланишларимизни фош қилиб қўяди.

Ўзимиз ёлғиз қолганимизда “Менга нима бўляпти?” деб қичқиргимиз келади. Биз катта бўляпмиз. Бу ҳолат айримларда 30 ёшгача, бошқаларда эса ундан кейин ҳам давом этади. Биз кўпинча ўз қўрқувларини яшириш мақсадида таваккалчилик қиладиган, доимо баҳслашувчи, пул ва ҳокимиятга очкўзлик билан ҳаракат қилувчи, ҳеч нарсадан лаззат топмайдиган, ўзига нисбатан яхши муносабатда бўла олмайдиган, лекин оташин муҳаббат изҳор қиладиган, ўзининг тажрибасида ҳам ўрганмайдиган катта кишиларни учратамиз.

Бу ўсмирларга ҳос хусусиятдир. Катта кишига ўзини болага ўхшаб тутаётганлигини гапиришган ҳақиқатда у ўзини ўсмирга ўхшаб тутаётганлигини кўзда тутишади. Бу фарқни фарқлай олиш керак. Инсон ҳаётида уч давр бор: болалик, ўсмирлик ва катта киши.

Болалар ишонишга ўрганишади, ўсмирлар ўзларини қидиришади, катталар эса ўзларидан ташқарига қарашади.

Хира кўзгуни тасаввур қилинг. Уни артсангиз, ўз аксингизни кўрасиз. Энди бўлса уни шу даражада қаттиқ артингки, унинг қайтарувчи қоплами сидирилиб тушсин. Энди сиз шаффоф ойнада ўз аксингизнинг орқасида турган нарсаларни ҳам кўра оласиз. Биз ўзимиздан ташқарида бўлган нарсаларни кўра бошлаганимизда ва улар ҳақида қайғура бошлаганимиздагина катта кишига айланамиз. Бола ишонишни ўрганаётгани, бу унинг кўзгуни артаётганидир. Ўсмир ўзини излаётганда ўз аксини кўраётган бўлади. Биз катта бўлганимизда ўзимизни англаймиз ва ўз камчиликларимизни ҳам кўра бошлашимиз қайтарувчи қопламни сидиришимизга имкон беради. Фақат “Мен ўзимни қандай бўлсам, шундайлигимча қабул қиламан!” деб ишонч билан айта олишимизгина худди катталардик ўзимиздан ташқарига қарашга, шароитни аниқ тушунишга ёрдам беради.

Ўзимизни очишимиз дадиллашишимизга олиб келади. Лекин бу ҳолат бошқалар бизни ўзимиз қандай бўлсак, шундайлигимизча қабул қила бошлагандагина бўлиши мумкин. Лекин биз ҳақиқатда қандаймиз? Бу “Мен кимман?” деган саволга ҳар биримиз беришимиз керак бўладиган жавобдир.

Ўзингизни билишнинг учта усули

1. Биз ёлғиз қолганимизда “Мен кимман?” деган саволнинг жавоби – бу бизнинг табиатан берилган ёки ўрганган қобилиятларимиз, ҳиссиётларимиз, ҳаёлларимиз, хоҳишларимиздан иборат бўлади. Бу бизнинг борлиғимиздир.

Бу саволнинг маъносини кўрсатиб берадиган битта ривоятнамо воқеани эшитганман. Дзен устаси Кеннеди аэропортидан учаётган бўлади. Шу ерда битта журналист ҳар битта йўловчидан “Дунёдаги энг ёмон нарса нима?” деб сўраётган бўлади. Кимдир ядро уруши деб жавоб берса, яна кимдир хотинимнинг менга хиёнат қилиши деб жавоб беради. Шу ерда ўтирган монахни кўриб қолган репортер унга ҳам шу саволни беради. Шунда монах ундан “Сизнинг ўзингиз кимсиз?” дея сўрайди. Репортер “Мен Джон Смитман, фалон газета мухбири” деб жавоб беради. Монах яна “Тушундим, лекин сиз ўзингиз кимсиз?”, репортер “Одамман”, монах “Бу маълум нарса, лекин сиз кимсиз?”. Шундагина репортерга гапнинг маъноси етиб боради ва ҳеч нима деб жавоб бера олмай қолади. Шунда монах “Ўзингининг кимлигингни билмаслигинг дунёдаги энг ёмон нарсадир” деб жавоб берган экан.

2. Менга тегишли бўлган ҳамма нарсалар – меникидир. Лекин мен эгалик қилаётган нарсаларнинг ўзи нима? Кийимлар 1-2 йилдан кўпга чидамайди, уй эскиради, машина чириб кетади, омад ё келади, ё кетади, ҳатто танамиз ҳам вақти келиб эскиради.

Биз ўзимизники деб ҳисоблайдиган нарсаларнинг қай даражада ўткинчи эканлигини қуйидаги латифа кўрсатиб беради. Таниқли художўй кишининг яшаш турзи жуда оддийлигидан ҳайрон қолган турист ундан “Бор нарсангизнинг ҳаммаси шуми?” деб сўрайди. Художўй киши ҳам кулиб туристнинг чамадонини кўрсатади ва “Сенинг ҳам бор-йўқ нарсанг шуми?” деб сўрайди. “Албатта – дейди турист – ахир мен ҳозир йўлдаманку”. Художўй киши бош ирғаб “Мен ҳам” дейди.

3. Мен қандай кўринаман – бу атрофдагиларнинг биз ҳақимиздаги фикрларидир. Нималарга эгалигимизни кўриб, санаб чиқишимиз мумкин. Лекин атрофдагиларнинг назарида биз қандай одаммиз? Одатда биз бу ҳақда ўйламаймиз ҳам. Фарзандларимиз бизни қандай қабул қилишади? Ҳамкасбларимиз бизни қандай қабул қилишади? Яхши, ёмон, ишчан, ахмоқ, мағрур, киришимли ёки жоҳил дебми? Раҳбаримизнинг наздида биз қандай одаммиз: ишбилармонми, енгилтакми, кўнгилчанми, соддами, айёрми ёки зўравонми? Жуда оддий саволлар-а? Оддий кўрингани билан билан булар энг мураккаб саволлардир. Бу саволларнинг сиз учун ҳақиқий жавобларини топиш учун мағрурлик, ўзибилармонлик, комплекслар ва қўрқувларингизни енгиб ўтишингиз керак бўлади. Ўзингиздан ва онгингиздан ташқарига чиқишингиз керак бўлади. “Мен кимман?” деган саволга жавоб бериш учун ўзингизга ташқаридан қарашингиз ва сизни бошқалар қандай қабул қилишларини кўришингиз, шундан кейингина ичингизда ўзингизни топишингиз керак. Бу енгил вазифа эмас. Бу ҳатто қолган бутун умрингизга бериладиган вазифадир. Бу вазифани қандай бажарганингизни сиздан бошқа ҳеч ким текширмайди ҳам. Бу сизнинг ишингиз.

Топшириқ. Учишни ўрганамиз

Ҳозир ўзингиз ўтирган хонани яхшилаб кўздан кечиринг. Деворлари, шипи, поли, ундаги мебеллар, ҳар бир майда-чуйдани эътибордан қочирмасликка ҳаракат қилинг. Бу нарсаларнинг ҳаммасини ҳар хил жойлардан кузатинг.

Энди бўлса бўшашинг ва ўзингизга ўнғай ҳолатда осмонга қараб ётинг. Кўзингизни юминг ва кўз олдингизда оппоқ ва ҳеч нима йўқ жойни тасаввур қилинг. Энди мана шу оппоқликда аста-секин ҳозиргина ўзингиз кўрган нарсалар пайдо бўла бошлайди. Олдин буюмлар хира-шира, кейин эса аниқроқ кўрина бошлайди. Ўзингизча тасаввур қилишга уринманг. Сиз нарсаларни аниқ кўришингиз керак.

Буни кимдир дарҳол, яна кимлардир маълум машқлардан кейин бажара олишади. Буни бажариш мумкин бўлган иш. Буюмларни аниқ кўра бошлаганингиздан кейин қараш нуқтасини ўзгартириб, бошқа жойдан уларни кўришга ўтиш керак. Ҳамма нарса, ҳатто, сизнинг танангиз ҳам ўз жойида қолади. Сизнинг кўзингиз фотоаппарат мисоли бир жойдан иккинчи жойга кўчиши мумкин. Бу аппарат ёрдамида дераза олдидан ёки эшик ёнидан туриб хонани расмга туширасиз. Ҳамма буюмлар бунда бошқача кўринади. Унга сизнинг танангизнинг бир қисми тушиши мумкин. Уни яхшилаб томоша қилинг. Энди бўлса фотоаппарат шипнинг тагига ўрнатилади. Худди учаётгандек бўласиз. Пастга қарайсиз ва ўз танангизни кўрасиз. Ўзингизни ташқаридан кўрасиз. Танангиз ўзингиз тасаввур қилганингиздан бошқача эканлигини кўриб дахшатга тушасиз. Агар бу ишни тўғри амалга оширсангиз ва ҳақиқий кўринишни ўз фантазияларингиз билан алмаштирмасангиз, ўзингизга нотаниш одамни кўрасиз. Ана шу бегона киши – сизсиз. Клиник ўлим пайтида танадан ажралган рух тахминан шундай ҳиссиётларни бошдан кечиради. Лекин биз ҳали кўп яшашимиз кераклиги сабабли, фотоаппаратни жойига қайтарамиз. Ҳозирча кўрганингиз етарли. Энди ўрнингиздан туринг озроқ жисмоний ҳаракатлар қилинг.

Учиш у даражада қийин иш эмаслигига амин бўлдингизми? Кўрганингиздек бунинг учун қанот чиқариш ҳам, самолёт сотиб олиш ҳам керак эмас. Бу билан биз ўзимизга ташқаридан қарашни ва нималарга эга эканлигимизни билишни ўрганамиз. Сиз “Танамни четдан кўрдим, лекин мен эга бўлган нарсалар қани?” деб сўрарсиз. Танангизни кўрдингизми? Уни кўраётганда ўзингиз қаерда эдингиз? Демак, танангиз – бу сиз эмассиз. У сизга тегишли бўлган нарса. У худди уйингиз, машинангиз. Турмуш ўртоғингиз ва бошқа нарсаларингизга ўхшаб сизга тегишли бўлган буюмдир. Бу нарсаларнинг ҳеч биридан айрилгингиз келмайди. Лекин бирор куч билан сиздан ажратиб олиш мумкин бўлган нарсаларнинг барчаси – бу сиз эмассиз. Сиз – ўта ноёб ва бўлинмайдиган нарсасиз.

 "Оила даврасида" газетаси сайтидан олинди.